-
สันนิษฐานว่าพระโสณะและพระอุตตระได้เดินทางมายังสุวรรณภูมิในช่วงก่อน พ.ศ. ๕๐๐ ดังมีหลักฐานทางประวัติศาสตร์สมัยทวารวดีที่ขุดพบบริเวณภาคกลางของไทย เช่น ธรรมจักรศิลากับกวางหมอบ ที่เป็นศิลปกรรมอินเดีย สมัยพระเจ้าอโศกมหาราช -
สมัยอาณาจักรศรีวิชัย กษัตริย์ศรีวิชัยได้ทรงอุปถัมภ์การเผยแพร่พระพุทธศาสนานิกายมหายานให้แพร่หลายไปทั่วคาบสมุทรภาคใต้
ต่อมาในสมัยพระเจ้าสุริยวรมันที่ ๒ แห่งอาณาจักรขอม ได้ทรงแผ่ขยายอิทธิพลทางการเมืองและพุทธศาสนานิกายมหายานมายังเมืองละโว้ ซึ่งนับถือพระพุทธศาสนานิกายเถรวาท, ศาสนาพราหมณ์-ฮินดูอยู่ก่อนแล้ว ส่งผลให้การนับถือศาสนาในเมือง มีการผสานกันระหว่างพระพุทธศาสนานิกายเถรวาท นิกายมหายาน และศาสนาพราหมณ์-ฮินดู -
สมัยพระเจ้าอนุรุทธมหาราชแห่งอาณาจักรพุกาม ซึ่งนับถือพระพุทธศาสนานิกายเถรวาท ได้ทรงแผ่อิทธิพลเข้ามายังล้านนาส่งผลให้พระพุทธศาสนานิกายเถรวาทแบบพุกาม ได้เจริญรุ่งเรืองขึ้นทางตอนเหนือของไทย หลักฐานสำคัญ ได้แก่ เจดีย์ที่วัดเชียงมั่น จังหวัดเชียงใหม่ -
พระเจ้าปรากรมพาหุมหาราชา กษัตริย์แห่งรังกา ได้ทรงบำรุงพระพุทธศาสนา โดยรวมพระสงฆ์เป็นนิกายเดียวกัน และโปรดเกล้าฯ ให้มีการสังคายนาพระธรรมวินัยครั้งที่ ๗ ขึ้น ทำให้พระพุทธศาสนาเจริญมาก
สำหรับการนับถือพระพุทธศาสนาของคนไทย พระพุทธศาสนานิกายเถรวาทแบบลังกาวงศ์ เป็นต้นแบบที่คนไทยได้ยอมรับนับถือกันมาเป็นเวลาหลายสมัย
สรุปได้ ดังนี้ -
พ่อขุนรามคำแหงมหาราชทรงทราบกิตติศัพท์การประพฤติเคร่งครัดพระธรรมวินัยของพระสงฆ์ในเมืองนครศรีธรรมราช ที่นับถือพุทธศาสนานิกายเถรวาทแบบลังกาวงศ์ จึงโปรดเกล้าฯ ให้นิมนต์พระสังฆราชจากเมืองนครศรีธรรมราชขึ้นมาเผยแผ่พระพุทธศาสนายังผลให้พระพุทธศาสนานิกายเถรวาทแบบลังกาวงศ์เป็นที่นับถือกันอย่างแพร่หลายในเมืองสุโขทัย -
พระเจ้ากือนา ได้ทรงส่งฑูลมาอาราธนาพระสมุนเถระจากเมืองสุโขทัย ในรัชสมัยพระมหาธรรมราชาลิไท ขึ้นไปเผยแผ่พระพุทธศาสนายังล้านนา พระพุทธศาสนานิกายเถรวาทแบบลังกาวงศ์จึงได้ประดิษฐานตั่งมั่นที่ล้านนาตั้งแต่นั้นมา -
พระสงฆ์อยุธยาได้เดินทางไปศึกษาพระพุทธศาสนาที่ลังกา จน พ.ศ. ๒๒๙๖ พระพุทธศาสนาในลังกาถึงจุดเสื่อม พระเจ้ากิตติศิริราชสิงห์ กษัตริย์ลังกาจึงส่งพระราชสาส์นมายังพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ เพื่อทูลขอพระสงฆ์อยุธยาไปบวชให้ชาวสิงหล ซึ่งได้ทรงส่งพระอุบาลีและพระอริยมุนี ๑๕ รูป เดินทางไปถวายลังกา นับจากนั้นพระพุทธศาสนาในลังกาจึงได้เจริญขึ้นเป็นลำดับ และทำให้เกิดเป็นนิกายอุบาลีวงศ์ หรือสยามวงศ์ตั้งมั่นอยู่ในลังกาจนถึงทุกวันนี้ -
สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชได้ทรงฟื้นฟูพระพุทธศาสนา โดยโปรดเกล้าฯ ให้นิมนต์พระสงฆ์ที่หลบหนีภัยสงครามในคราวเสียกรุง ให้กลับเข้ามาจำพรรษาอยู่ที่วัดตามเดิม และให้มีการประชุมคัดเลือกสงฆ์ขึ้นเป็นพระสังฆราช และขอยืมพระไตรปิฎกสยามวงศ์มาคัดลอกให้เป็นต้นฉบับหลวง
สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชยังทรงปฏิสังขรณ์พระอารามสำคัญและโปรดเกล้าฯ ให้สมโภชวัดพระมหาธาตุ เมืองนครศรีธรรมราชให้เป็นศูนย์กลางพระพุทธศาสนาในภาคใต้ -
-
ทรงสร้างวัดพระศรีรัตนศาสดาราม และทรงปฏิสังขรณ์วัดสุทัศนเทพวราราม โปรดเกล้าฯ ให้สังคายนาครั้งที่ ๙ มีการแต่งและแปลคัมภีร์ทางพระพุทธศาสนา เช่น ไตรภูมิโลกวินิจฉยกถา รัตนพิมพวงศ์ สังคีติยวงศ์ มหาวงศ์ เป็นต้น -
ทรงฟื้นฟูประเพณีวิสาขบูชา ทรงส่งพระสงฆ์ไปสืบพระพุทธศาสนายังลังกา ทรงสร้างพระวิหารหลวงวัดสุทัศน์ฯ ทรงสลักบานประตูไม้ ประดับพระวิหารพระศรีศากยมุนีที่ทรงให้หล่อพอกพระเศียรและต่อนิ้วพระหัตถ์ซึ่งเดิมสั้นยาวไม่เท่ากัน ให้ยาวเสมอกัน -
โปรดเกล้าฯ ให้ราชบัณฑิตแต่งและจารึกสรรพวิทยาและทรงให้สร้างพระนอนยาว ๔๙ เมตร ไว้ที่วัดพระเชตุพนฯ มีการแต่งวรรณคดีพระพุทธศาสนา เช่น ร่ายยาวมหาเวสสันดรชาดก ปฐมสมโพธิกถา -
เมื่อยังทรงเป็นเจ้ามงกุฎ ทรงผนวชเป็นภิกษุ ทรงมีพระฉายานามว่า "วชิรญาโณ" ทรงเลื่อมใสในวัตรปฏิบัติของพระรามัญวงศ์ จึงทรงอุปสมบทใหม่ภายหลังมีผู้บวชตามมาก จึงทรงตั้งเป็นนิกายใหม่เรียกว่า ธรรมยุติกนิกาย -
ทรงวางรูปแบบการศึกษาคณะสงฆ์ใหม่เป็นแผนกนักธรรมและแผนกบาลี ทรงสถาปนาสถาบันการศึกษาสงฆ์ขั้นสูง คือ มหาวิทยาลัยจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย -
ทรงพระราชนิพนธ์วรรณคดีพระพุทธศาสนา เช่น พระพุทธเจ้าตรัสรู้อะไร มงคลสูตรคำฉันท์ จดหมายเหตุเรื่องพระภิกษุดูฟุตบอล -
ทรงผนวชและทรงจำพรรษาที่วัดบวรนิเวศวิหาร โดยทรงมีพระฉายานามว่า "ปชาธิโป" โปรดเกล้าฯ ให้จัดพิมพ์พระไตรปิฎกฉบับสยามรัฐ -
มีการแปลพระไตรปิฎกเป็นสำนวนธรรมดาและสำนวนเทศนา เรียกว่า พระไตรปิฎกเทศนาฉบับหลวง -
ทรงออกผนวช โดยมีพระฉายานามว่า "ภูมิพโล" มีการบัญญัติกฎหมายคณะสงฆ์ พ.ศ.๒๕๐๕ กำหนดให้พระสังฆราชเป็นประมุขฝ่ายพุทธจักร มีการสร้างวัดไทยขึ้นในต่างประเทศ -
ทรงแสดงพระองค์เป็นพุทธมามกะ ที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม เมื่อ พ.ศ. 2509 ก่อนเสด็จพระราชดำเนินไปทรงศึกษาต่อที่ประเทศอังกฤษ
นอกจากนี้ ทรงมีพระราชศรัทธาออกบวชในพระพุทธศาสนา โดยพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชโปรดให้จัดการพระราชพิธีผนวช ณ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม ในวันที่ 6 พฤศจิกายน พ.ศ. 2521 ได้รับถวายพระสมณนามว่า “วชิราลงฺกรโณ” และได้ประทับอยู่ ณ วัดบวรนิเวศวิหาร ตลอดจนทรงลาสิกขาในวันที่ 20 พฤศจิกายน พ.ศ. 2521